Miesiąc świadomości na temat borderline
Maj jest miesiącem świadomości na temat zaburzenia osobowości borderline. Właśnie rozpoczyna się kampania społeczna „Borderline #kuZrozumieniuiAkceptacji”, która ma na celu zbudowanie społecznej świadomości istnienia borderline i jego najważniejszych cech, aby zmniejszyć stygmatyzację i uwrażliwić opinię publiczną na problemy i potrzeby osób z tym zaburzeniem. Działania w ramach kampanii skierowane są także do osób z diagnozą borderline, ich rodzin i najbliższego otoczenia.
Celem kampanii jest również dotarcie do specjalistów ze środowiska psychiatrów i psychoterapeutów oraz osób decyzyjnych, aby zwrócić uwagę na trudności w dostępie do odpowiedniego leczenia tego zaburzenia.
Nadmierna emocjonalność, teatralność i brak stabilności zachowania
Z uwagi na rozwojowy charakter zaburzenia osobowości borderline opieka terapeutyczna nad pacjentami z tej grupy ma długotrwały charakter i wymaga skoordynowania wielopłaszczyznowych oddziaływań, co z kolei generuje znaczne koszty czasowe, finansowe i społeczne. Specyfika objawów BPD powiązana jest również ze zwiększoną w porównaniu do populacji ogólnej śmiertelnością, najczęściej w konsekwencji podejmowanych prób samobójczych oraz aktów samookaleczeń.
Klasyfikacja DSM-5 (najnowsza klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) włącza BPD do tzw. wiązki B (cluster B) zaburzeń osobowości (wraz z narcystycznymi, histrionicznymi i antyspołecznymi zaburzeniami osobowości), których wspólnym przejawem jest nadmierna emocjonalność, teatralność i brak stabilności zachowania.
Warto również pamiętać, że każdy z nas ma unikalny zestaw cech osobowości. Współczesne koncepcje psychoterapeutyczne opisują osobowość właśnie jako spektrum cech, które zależnie od swej konstelacji i natężenia odzwierciedlają typ/styl osobowości lub jej zaburzenie.
Zaburzenia osobowości są rozumiane jako zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań przejawiające się w mało elastycznych reakcjach na różnorodne sytuacje społeczne lub indywidualne. Zachowania te skrajnie lub znacząco odbiegają od przeciętnych w danej kulturze sposobów spostrzegania, myślenia i odczuwania. Mają one tendencję do utrwalania się i do obejmowania wielu sfer funkcjonowania człowieka (dotyczą sfery społecznej, emocjonalnej, motywacyjno-popędowej, poznawczej). Często są powiązane z subiektywnie odczuwanym cierpieniem (objawy depresyjne lub lękowe) oraz trudnościami w funkcjonowaniu społecznym.
Zaburzenie osobowości borderline – zaburzenie z pogranicza
Pojęcie zaburzenia borderline (zaburzenie z pogranicza, graniczne, pograniczne) do literatury psychiatrycznej i psychoanalizy wprowadził pod koniec lat trzydziestych XX wieku William Stern. Wykorzystywano je do opisu objawów, których nie można było jednoznacznie zakwalifikować do obowiązującego w tym czasie w psychiatrii podziału na zaburzenia nerwicowe i psychotyczne. Osoby te prezentowały bowiem objawy z obydwu wymienionych kategorii: dużą wrażliwość emocjonalną i sensoryczną, chwiejność emocjonalną, okresy obniżonego nastroju połączonego z niepokojem, trudność w wyhamowaniu doświadczanych emocji, uczucie pustki, poczucie krzywdy, podejrzliwość wobec innych, poczucie, że zachowania innych osób szczególnie nas dotyczą, tendencje do samouszkodzeń, zachowań ryzykownych oraz impulsywnych prób samobójczych (symptomy bliższe zaburzeniom psychotycznym).
W nomenklaturze psychiatrycznej dla określenia tego typu funkcjonowania używa się kilku określeń – osobowość chwiejna emocjonalnie, czy osobowość borderline. Ostatnia z wymienionych w dosłownym tłumaczeniu oznacza „z pogranicza”.
Jak zauważa w swojej pracy psychoterapeutka Agnieszka Popiel [2011], opisane powyżej cechy są charakterystyczne dla czasów, w których żyjemy. W przeciwieństwie do schizofrenii czy depresji ani postacie biblijne, ani szekspirowskie nie wykazują funkcjonowania typowego dla osobowości z pogranicza, a pierwsze opisy tego typu zachowań sięgają XIX wieku.
Zaburzenia osobowości, w przeciwieństwie do większości zaburzeń psychicznych, rozwijają się już od pierwszych lat życia, wraz z jej kształtowaniem się. Według teorii przywiązania Johna Bowlby’ego, to właśnie pierwszy rok życia jest kluczowy dla budowania więzi emocjonalnej pomiędzy dzieckiem a opiekunem, którym najczęściej jest matka.
Bliskie relacje przywiązania są rdzeniem, wokół którego toczy się życie danej osoby – nie tylko w okresie niemowlęcym i wczesnym dzieciństwie, lecz również w okresie dojrzewania, życiu dorosłym i na starość
[Bowlby, 1980]
Zaburzony obraz samego siebie, działania samouszkadzające, uczucie pustki
Osobowość borderline wyróżniają cechy, które są charakterystyczne dla osób zdiagnozowanych:
- zaburzony obraz samego siebie, własnych celów i preferencji w tym seksualnych – nie potrafią w sposób jasny sformułować planów na najbliższą przyszłość, obawiają się podejmowania odpowiedzialnych decyzji, nie wiedzą czego chcą, często zmieniają zdanie, za doświadczane niepowodzenia obwiniają innych; nie potrafią określić jednoznacznie swojej orientacji seksualnej – liczy się sama obecność innej osoby, a nie jej płeć czy wiek
- wchodzenie w intensywne i niestabilne związki z innymi, prowadzące do kryzysów emocjonalnych – zakochują się w ciągu kilku chwil, po krótkim spotkaniu czy rozmowie; mówią o bardzo silnych emocjach, których doświadczają; towarzyszy im stałe pragnienie zaangażowania w pełen namiętności, romantyczny związek; jednocześnie bardzo szybko pojawia się lęk przed porzuceniem i różne sposoby „sprawdzania”, czy może do tego dojść
- usilne próby uniknięcia doświadczenia porzucenia – szantażowanie chęcią zrobienia sobie krzywdy, podejmowanymi próbami samobójczymi – wszystko po to, aby nie zostać samemu
- powtarzające się groźby lub działania samouszkadzające – mogą mieć przeróżną postać: od rozdrapywania drobnych niezagojonych ran, poprze nacinanie skóry, aby zmniejszyć odczuwany niepokój, aż po drastyczne próby samobójcze – skok z okna czy podcięcie żył
- stałe uczucie pustki wewnętrznej – czucie pustki towarzyszy pacjentom cały czas; intensywne zakochanie, czy różnorodne środki psychoaktywne mają pomóc złagodzić ten stan
Rzeczywistość osób z borderline – niepewność „ja”
Upośledzenie w funkcjonowaniu osobowości obserwowane jest głównie w obszarze funkcjonowania „ja”: osoby z BPD nie posiadają spójnego, zintegrowanego pojęcia „ja”, wskutek czego niestabilna pozostaje również ich samoocena, poczucie tożsamości, system wartości, czy wyznaczane przez nie cele. Wynikający z tego brak ugruntowania uniemożliwia skuteczne przeciwstawienie się doświadczanym negatywnym emocjom, nie pozwala na rozwinięcie adekwatnego poczucia odpowiedzialności czy samokrytycyzmu, a jednocześnie skutkuje podatnością na przelotne stany psychotyczne i depresyjne.
Dotknięte deficytami pozostaje również funkcjonowanie interpersonalne. Osoby z BPD wykazują mniejszą zdolność do rozpoznania uczuć i potrzeb innych przy równoczesnej istotnie wyższej wrażliwości i podatności na zranienie. Bliskich postrzegają przez pryzmat własnych potrzeb interpersonalnych, często diametralnie zmieniając opinię na ich temat – w jednej chwili dokonując ich skrajnej idealizacji, w drugiej oskarżając o zdradę i zaniedbania.
Osoby z BPD bardzo często doświadczają także nieproporcjonalnej do zdarzeń czy okoliczności intensywności i labilności emocji, w tym poczucia niepokoju i obezwładniającego lęku przed rozłąką. Wysoka niepewność w sytuacji samotności skutkuje zależnością i brakiem tolerancji na ten stan, co z kolei wzmaga depresyjność skoncentrowaną wokół poczucia wstydu, bycia nieszczęśliwym, żałosnym i bezwartościowym. Z kolei, ograniczenia w zakresie emocjonalnej kontroli prowadzą do znacznej impulsywności oraz skłonności do podejmowania ryzyka ukierunkowanego głównie na natychmiastowe zaspokajanie potrzeb. Opisywana emocjonalność jest przy tym napiętnowana uporczywie utrzymującym się uczuciem złości i irytacji, nawet w odpowiedzi na bodźce o pozornie małym znaczeniu.
Zaburzenie borderline charakteryzuje się również impulsywnością, która ujawnia się pod postacią samoniszczących zachowań ryzykownych lub polega na uporczywym podejmowaniu prób samobójczych i działań samouszkadzających. W konsekwencji zachowań samobójczych lub poważniejszych aktów samouszkodzenia umiera około 10% pacjentów z rozpoznaniem BPD. Działania autodestrukcyjne są zazwyczaj wywołane antycypacją odrzucenia lub straty, ale też oczekiwaniem ze strony najbliższych wzięcia większej odpowiedzialności za skutki własnych działań.
Świadomość w społeczeństwie – „Borderline #kuZrozumieniuiAkceptacji”
Dlatego tak ważne jest, by zwiększać świadomość występowania BPD w społeczeństwie. Jest to zaburzenie, z którym z uwagi na szybki postęp cywilizacyjny oraz zmiany społeczno-kulturowe będziemy mieli do czynienia coraz częściej. Z uwagi na rozwojowy charakter zaburzenia istotne są oddziaływania profilaktyczne pod postacią edukacji rodziców na temat znaczenia więzi emocjonalnej na wczesnych etapach życia dla prawidłowego rozwoju dziecka.
Jestem w komitecie naukowym kampanii „Borderline #kuZrozumieniuiAkceptacji”. Z pacjentami z cechami osobowości borderline pracuję od wielu lat terapeutycznie, wykorzystując założenia teorii wczesnych nieadaptacyjnych schematów J. Younga. Również w pracy naukowej interesuję się tym zagadnieniem, starając się poznać psychologiczne i biologiczne podłoże cech osobowości borderline.
(fot. Maciej Andrzejewski, CKiPR)
Tekst: prof. Monika Talarowska, Instytut Psychologii, Wydział Nauk o Wychowaniu UŁ
Materiały: Fundacja zPogranicza Anki Mrówczyńskiej
Redakcja: Iwona Ptaszek-Zielińska, Centrum Komunikacji i PR
Misją Uniwersytetu Łódzkiego jest rzetelne prowadzenie badań naukowych oraz aktywne głoszenie prawdy z nich płynącej, tak by mądrze kształcić kolejne pokolenia, być użytecznym dla społeczeństwa oraz odważnie odpowiadać na wyzwania współczesnego świata. Doskonałość naukowa jest dla nas zawsze najlepszym kompasem. Nasze wartości to: odwaga, ciekawość, zaangażowanie, współpraca i szacunek.